In mijn vakantie las ik het geweldige boek –Frictie, ethiek in tijden van dataïsme- van Miriam Rasch. Rasch stelt de opvatting ter discussie dat alles weer te geven is in data en dat die data altijd betekenisvol kan worden toegepast. En dat onze wereld onnodig chaotisch en lastig is en tech dat voor ons op kan lossen.
Frictieloos
Onze digitale dienstverlening wordt steeds meer op maat voor ons gemaakt. De ideale ervaring is frictieloos: er is geen twijfel meer, er is geen chaos meer. Heerlijk lijkt me dat: als ik op mijn routeplanner kijk om te weten hoe laat mijn trein gaat, is het heel fijn als mijn telefoon al weet waar ik ben en waar ik heen wil. En nog fijner als mijn kaartje vanzelf al gekocht is en ik niet eens meer iets langs een poortje hoeft te swipen. Bij de trein geeft een lampje aan waar ik kan zitten, en als we eenmaal rijden gaat mijn op maat gegenereerde nieuwsupdate vanzelf spelen.
Als vanzelf word ik door stappen heen geholpen die ik nu als heel hinderlijk ervaar. Mijn digitale profiel maakt het mogelijk zo makkelijk te reizen, ik maak geen keuzes want alles klopt. Ik ben vrij.
Rasch vertelt over neurowetenschapper Poppy Crum. Zij denkt dat onze keuzevrijheid zal samenvallen met het verdwijnen van keuzes op zich, omdat dat wat je wenst zonder tussenkomst uit te lezen zal zijn uit je keuzeprofiel. Vrijheid en gemak zijn daarmee eigenlijk het wegnemen van moeilijke keuzes. Het wegnemen van frictie.
Fahrenheit 451
Een van mijn lievelingsboeken is Fahrenheit 451 van Ray Bradbury. Het verhaal speelt in de nabije toekomst en gaat over brandweerman Guy Montag die niet langer branden blust- dat is niet meer nodig want huizen zijn vuurvast- maar boeken verbrandt. Boeken maken mensen ongelukkig want je gaat ervan denken en twijfelen. Het brandweerkorps lost dat op.
De maatschappij is ingericht rond mediaconsumptie. Mildred (Guy’s vrouw) slaapt met Seashells in haar oren: kleine radiootjes waarop altijd fijn geluid te horen is. Overdag kijkt ze de hele dag naar hun drie tv muren, waarop haar niet bestaande digitale familieleden de hele dag praten over niets. Haar droom is een vierde wand, zodat niets haar ervaring meer onderbreekt.
Mildred’s brein is altijd maximaal gevuld met niets. De frictieloze valse werkelijkheid behoedt haar voor onrust en vragen.
Ouderwets
Rasch pleit voor meer frictie: want vanuit frictie ontstaan gedachten en ideeën. Ze citeert Simone de Beauvoir: Niet weten wat je moet doen is precies de bron waaruit de moraal ontspringt, een definitief antwoord zou die bron laten opdrogen. Frictie is een creatieve bron. En een bron van vragen. Vragen die essentieel zijn om vorm te kunnen geven aan de ethiek van het dataïsme.
Ruis
Het frictieloze doet geen recht aan de complexiteit van de werkelijkheid en de mens. Niet alles is een 1 of een 0, niet alles is A of B. Er zal altijd sprake zijn van ruis. Tussen wat je meet en wat het betekent zal altijd ruimte zitten. Het feit dat ik iets doe (data), betekent niet dat die data daarmee vertelt wat ik wil, voel, denk.
Niet alles is te vangen in data, niet alles past in het model.
Leve de ruis
Ik las het boek als een pleidooi voor het liefhebben en zelfs veroorzaken van meer ruis. We moeten niet meegaan de automatische rivier, maar ons gedrag juist de-automatiseren. We moeten de ruimte om het niet te weten beschermen en misschien zelfs wel vergroten. Ruimte geven aan twijfel en vragen. Aan fantasie en het onverwachte.
En dat is mensen eigen: het mooiste beeld in het boek is dat van de deur waar altijd licht door de kier blijft schijnen (Marjan Slob, Hersenbeest). Hoe dicht we de deur ook doen, er komt altijd licht langs.
In het (veelbesproken) NRC artikel over de techreuzen in het onderwijs zag ik dat licht. ‘Ze (de techreuzen) begrijpen niet dat een school per definitie rommelig en complex is door de sociale component. Ze zijn snel gefrustreerd dat hun benadering niet werkt en zeggen dan dat leraren, ouders en het systeem hun visie niet hebben overgenomen.’
En ik glimlachte in mezelf.
Lees ook
Een pleidooi voor de rol van de vertraging en het spontane in het nadenken over digitaal afstands-onderwijs: Niet te snel naar het Wat en het Hoe, eerst aandacht voor het Of en het Waarom.