‘Het voelt soms alsof ethiek iets is voor intellectuelen. Dat het niet voldoende wordt uitgewerkt naar een menselijke schaal, niet haalbaar gemaakt. Het is troostrijk, maar wordt niet concreet. Dat abstracte verhult wellicht het niet weten. Het niet weten hoe.‘ schreef ik een tijd geleden.
En deze week bekroop het gevoel me weer. Ik wil een handboek(je) maken over ethiek toepassen in het werk van (gewone) ontwerpers. Maar hoe meer ik lees over ethiek, hoe moeilijker het is. En hoe meer ik twijfel aan de haalbaarheid van mijn doel. Mijn podcastmaat Vasilis weigerde zelfs mee te werken aan het boek omdat het onderwerp te complex is!
Oplichter! Doe maar niet.
Ik voel me een oplichter. Een imposter: doen alsof en ieder moment ontmaskerd kunnen worden. Beetje schrijven over ethiek, bla bla bla. Andere mensen hebben er veel meer verstand van. Ga eerst maar jarenlang studeren en promoveren en dan mag je misschien iets van vinden. En tot die tijd heb je het recht niet zo’n verheven onderwerp geweld aan te doen.
Vrij naar de tekening van David Whittaker:
Doe maar wel
Cennydd Bowles wil met zijn boek Future Ethics het denken over ethiek gewoon en toepasbaar maken. Hij waarschuwt voor de expert: het Ethisch Orakel dat er verstand van heeft en die rol krijgt in een bedrijf. Want daarmee wordt het niet echt, het blijft geïsoleerd. Denken over ethiek moet gewoon zijn. Samen denken in heldere taal.
De tekening van David Whitaker heeft een stap twee: het imposter syndrome is onterecht; jij weet net zoveel als anderen, maar iedereen weet iets anders. Dat is een geruststelling. En ik wil in deze zelfs nog een stap drie toevoegen. Want juist in een moeilijk onderwerp als ethiek weten we meer als we onze kennis expliciet laten samenvloeien.
Bowles pleit daarvoor. Denk samen na. Zo bundel je kracht en voorkom je tunnelvisie. Kwestie van gewoon beginnen dus.
Samen denken
Het samen denken heb ik ervaren tijdens de conferentie Design thinking bij de overheid van Gebruiker Centraal. We werkten in een workshop (door Alex Corra van de Sociale Verzekeringsbank en Marlies van Steenbergen van de Hogeschool Utrecht) met een ethische matrix in een groep aan een case: we praatten over de 3e corona app.
We probeerden en combineerden verschillende ethische lenzen: deugdenethiek, plichtethiek, utilitarisme. Door te werken met die lenzen en daar over te praten werd ons denken zorgvuldiger. Als groep werden we beter.
Het ging zo
- Verkenning. Wie zijn de stakeholders, welke waarden vinden we belangrijk? En wat betekenen die waarden voor de stakeholders? In de workshop gebruikten we dit schema:
- Spanningen in de matrix. We zagen spanning in de rol van de overheid, bij de waarden welzijn en welvaart:
- Bewust vanuit de verschillende lenzen denken. Hoe verschillend worden de oplossingen?
- Intuïtief volgens deugdenethiek van Aristoteles: je kiest het goede, je vind het midden tussen twee extremen. De intelligente lockdown.
- Als Kant volgens zijn plichtethiek: je houdt je aan absolute gedragsregels. Het virus moet ingedamd worden.
- Als Mill vanuit het bereiken van geluk voor de grootste groep (zelfs als dat ten koste gaan van anderen): het utilitarisme. We isoleren de zwakkeren zodat de grote groep weinig hinder ondervindt.
- Discussie: wat weet je nu? Welke oplossingen zijn na zorgvuldige overweging het beste?
Doen
Deze workshop was een oefening een situatie in kaart te brengen, vaak aan het begin van een project. Met post-its en woorden als stakeholder. Het was heel interessant (veel dank!). Tegelijk zoek ik door naar nog gewoner en makkelijker.
Cennydd Bowles heeft hele concrete vragen die je kunt stellen tijdens het ontwerpproces, ook weer gebaseerd op de lenzen. Een selectie:
- Vraag je af of je mensen dient, of gebruikt als middel.
- Vraag je af wat er zou gebeuren als iedereen doet wat jij doet.
- Vraag je af of je zoveel mogelijk mensen gelukkig maakt.
- (En heb je oog voor nadelige bij-effecten in groepen buiten jouw gezichtsveld?)
- Mag wat je maakt op de voorpagina van een grote krant?
Maar vooral: doe het. En doe het samen om bias te voorkomen. Alleen door te oefenen wordt het onderdeel van je proces. Ik houd van het werk van Bowles. Hij maakt ethiek niet simpel, maar wel normaal.
Lees zijn boek. Of kijk deze 35 minuten presentatie.
Boekje
En ja, ik ga dus wel dat boekje maken. Stap voor stap. Want een kleine handleiding is best fijn. Met mooie tekeningen en zonder jargon. Dit (versie 0.2) heb ik al, op naar versie 0.3.
Liefde <3