Gepubliceerd op

Ethiek is de basis

door Astrid Poot

Het komende half jaar onderzoek ik in samen met experts, bedrijven en (design)opleidingen hoe we ethiek als basis voor ons handelen kunnen nemen en zo beter werk gaan doen en maken.

Een aantal jaar geleden gaf ik bij de uitreiking van de Lovie awards in Londen een speech over het project waarmee we twee gouden Lovies hadden gewonnen. Het was een app voor families met een klein kindje met syndroom van Down. Op het podium vroeg ik aan de reclame hotshots in de zaal dit jaar niet af te reizen naar hun jaarlijkse reclamefeestje in Cannes, maar dat geld en de tijd te investeren in mooie maatschappelijke projecten. Ik kreeg een ovatie. 

Nadien tijdens de borrel kwamen ze boete doen, ze kwamen vertellen dat ze ook zo wilden zijn als wij, dat ze ook zulk belangrijk werk wilden doen. Dat was prachtig.

Helaas heeft het tot niets geleidt. Ze gingen allemaal naar Cannes. Dat was pijnlijk. Want het geeft aan dat de wens er wel is, maar het hoe onzichtbaar en te ver weg. 

Onze mooie toekomst: over de kracht van ontwerpen

We hebben als burgers het recht te begrijpen in wat voor wereld we leven, en we hebben het recht invloed uit te oefenen. Maar met het steeds meer onzichtbaar worden van veel (digitale) processen en systemen weten we niet meer of we de macht nog wel hebben en hoe we die macht vorm kunnen geven. Dat moeten we veranderen: het is belangrijk de maatschappij vanuit gedeelde waarden in te richten. Ethiek (het nadenken over wat goed is) moet daarin een grote rol spelen.

Er is een afstand tussen het denken en het doen

Er wordt veel gepraat, geschreven en verteld over het belang van ethiek. De behoefte is groot. Maar het hoe wordt niet altijd duidelijk: het voelt soms alsof ethiek iets is voor intellectuelen. Dat het niet voldoende wordt uitgewerkt naar een menselijke schaal, niet haalbaar gemaakt. Het is troostrijk, maar wordt niet concreet. Dat abstracte verhult wellicht het niet weten. Het niet weten hoe.

Wat is ontwerpen?

In het klassieke werk Design for the real world stelt Victor Papanek dat alles ontwerp is.

Design is basic to all human activities.  The planning and patterning of any act toward a desired,  foreseeable end constitutes the design process.

Iedereen die een proces met een doel voor ogen bedenkt is een ontwerper.

Daarnaast stelt Papanek dat alle ontwerp op één of andere manier educatie is. Je voedt mensen op om iets te willen en gaan doen. En daarmee hebben ontwerpers macht en een grote verantwoordelijkheid. Ontwerpprocessen veranderen de wereld. 

Wat doen ontwerpers?

Ontwerpers zijn goed in drie dingen.

  • Waarnemen: een ontwerper kan zien wat er aan de hand is. Intuïtief neemt hij ongemakken en slechte logica waar.
  • Begrijpen: als een ontwerper iets waarneemt kan hij begrijpen wat het betekent. Is het een trend, is het te vergelijken met andere situaties? Waarom raakt het niet vanzelf opgelost?
  • Maken: een ontwerper kan een slechte situatie verbeteren door iets te maken. Hij kan een proces of product bedenken dat de ongewenste situatie ongedaan maakt.

Denken over de toekomst vanuit een ontwerphouding en -proces is sterk omdat het vragen én oplossingen concreet maakt.

Moderne ontwerpers voegen daar nog iets aan toe:

  • Ze kunnen waarnemen, kunnen begrijpen wat het betekent en kunnen dingen maken om het te verbeteren. 
  • En ze hebben een helder ethisch kader van waaruit ze handelen. Ze denken na over het waarom van hun werk. 

Iedereen die iets wil veranderen is een ontwerper. Gedroomde veranderingen krijgen vorm als je ze benadert als een ontwerpproces. Die veranderingen worden goed als je ethiek nadrukkelijk meeneemt.

Wij zijn moderne ontwerpers

Om van ontwerpers in moderne ontwerpers te veranderen moeten we -samen en interdisciplinair- leren. En dus denk ik dat we actief moeten worden op drie niveaus:

  • Weten hoe het zit
  • Veranderen van het bestaande
  • Bedenken van het nieuwe

Zo kunnen we niet alleen binnen projecten ons werk beter doen, maar ook het systeem (zowel van binnenuit als van buitenaf) veranderen.

1. Weten hoe het zit

Liefdevol en aandachtig onderzoeken we waarom de wereld is zoals die nu is, hoe kan het dat we dit -terwijl we het wel voelden aankomen- hebben laten gebeuren?

  • Vasilis van Gemert en ik gaan in een podcast serie op zoek naar het hoe van ethiek in design. Want is het eigenlijk wel belangrijk? En waarom is het moeilijk? En hoe kun je het wel aanpakken? We spreken met personen en bedrijven die in verschillende sectoren werken. We publiceren iedere paar weken een nieuw verhaal. Hier vind je onze podcast: Astrid & Vasilis praten makkelijk.
  • In bijeenkomsten en in artikelen gaan we praten met ontwerpers, opleidingen (MBO, HBO, WO), bedrijven en anderen ontwerpende mensen over de blokkades om goede te doen. Wat houdt ons tegen en kan dat anders? Botst het goede doen met bedrijfsvoering?

2. Veranderen van het bestaande

Hoe kunnen we binnen onze eigen macht en kracht op korte termijn veranderingen teweeg brengen? Hoe maken we vanaf nu betere keuzes in ons dagelijks werk? We onderzoeken en oefenen dat in hands-on activiteiten. Ideeën zijn bijvoorbeeld:

  • Redesign [Booking]: In werkbijeenkomsten herontwerpen we dat wat ons nu stoort. We laten concreet zien dat het anders kan. Boodschap: het hoeft niet weg, het kan beter. 
  • Woede is kracht: in een ontwerpmethode en werkbijeenkomsten laten we mensen ervaren dat ze hun eigen woede prima als uitgangspunt kunnen nemen om veranderingen te bewerkstelligen. We analyseren samen welke de machten en krachten een situatie veroorzaken en in stand houden en we zoeken naar manieren om die te beïnvloeden. (In maart als pilot gegeven in de minor Design Research van CMD op de HvA.)
  • Handboek ethiek, gids voor ontwerpers: Ik maak een handboek voor ontwerpers met verschillende instrumenten erin. Een (socratische) design methode waarmee je aan de hand van heldere vragen ethiek makkelijk een plek kunt geven in je denken. Bijvoorbeeld:
Doe jij goed werk?
Help je, stuur je of bestuur je?
  • We publiceren dit handboek als een public domain boekje met de inleiding op de theorie, uitleg van de concrete aanpak, en handvatten om het in jouw praktijk toe te passen. Bij de methode organiseren we bijeenkomsten en trainingen. (Ik maakte daar al een denkkaart over.)

3. Bedenken van het nieuwe

We bedenken de toekomst heel concreet.  Niet door het bestaande aan te passen, maar door met betere, serieuze, door experts ontwikkelde alternatieven te komen. 

Het nu en de toekomst

Als de houding van de ontwerper -gekoppeld aan het kunnen nadenken over ethiek- gemeengoed wordt, worden we daadwerkelijk in staat de regie te nemen. Op grote, maar ook op kleine schaal. Binnen de macht en kracht die mensen zelf hebben. Bedachtzaam, actief en interdisciplinair.

Heb je iets te zeggen of wil je iets vragen?

Neem dan contact met me op: hallo@astridpoot.nl

Weten waar ik ben?