Blog naar aanleiding van een lezing die ik gaf op een studiedag van het Stedelijk, van Gogh Museum en Rijksmuseum.
Ik woonde in mijn jeugd in Drenthe en snakte altijd naar de grote stad. Toen ik in de brugklas zat gingen we met school naar het Rijksmuseum en een uurtje de stad in. En, eerlijk is eerlijk, ik vond alles in het museum vooral erg bruin. Ik heb meer herinneringen aan het rommelen in de tweedehands kleding op het Waterlooplein dan aan de grote meesters. Ik had geen manier om te kijken naar de kunst, ik zag niets. Ik vond geen ingang.
Later koos ik handvaardigheid als examenvak en gingen we weer. Ik wilde naar de kunstacademie en kon vanuit dat verlangen kijken. En zag ik veel meer. Hoe de stof van de mouw van man op het Joodse bruidje letterlijk uit het doek komt, hoe haar huid ruw lijkt van de Nederlandse kou. Ik keek als beginnend kunstenaar. Ik zag enorm veel! De deur stond wagenwijd open.
Hoe mooi een meesterwerk ook is, je ziet dat pas als je een reden hebt om te kijken; als je een ingang ziet.
muziek als ingang
Onlangs keek ik met een paar pubers naar het Joodse bruidje.
- Bruin
- Ouderwets
- En wat gebeurt er eigenlijk? Wat doet die oude vent met zijn hand op haar borst?
We zochten naar de ingang en dachten aan een liedje: Sorry van Justin Bieber. Zet het aan en kijk naar het bruidje.
Yeah, is it too late now to say sorry?
‘Cause I’m missing more than just your body
Oh, is it too late now to say sorry?
Yeah, I know that I let you down
Is it too late to say I’m sorry now?
Ineens wordt het een heel ander schilderij! Ingang gevonden.
Oh nee, niet de grote meesters!
Het mogen/durven/kunnen vinden van zo’n liedje is niet vanzelfsprekend. Toen ik werd gevraagd voor deze lezing Klooien met de grote meesters was ik weliswaar zeer vereerd, maar ook doodsbang. Want de Grote Meesters, daar kom je niet zomaar aan. Ik stortte meteen in het dal van Dunning-Kruger.
Het Dunning-Kruger effect: Als je iets voor het eerst ziet, oordeel je snel en met groot zelfvertrouwen (Mount Stupid!) Naarmate je er meer over leert ga je de complexiteit zien en neemt je zelfvertrouwen af, om weer toe te nemen als je expertise hebt ontwikkeld.
Ik durfde niet, kon niet, wilde niet.
Raar, want de puber in mij durfde de kunst gewoon saai bruin te vinden. Bovenop Mount Stupid had ik daar geen moeite mee. En de uitleg van de museum-medewerker destijds hielp niet. Zij werd moe van ons en vond ons ongeïnteresseerd (en dom).
Zij leed aan de Curse Of Knowledge. Als je expert bent, vergeet je soms dat jouw verhaal voor jouw (steeds nieuwe) publiek keer op keer nieuw is. Je gaat onbewust uit van kennis en interesse die ze al hebben. Zij kon zich niet langer voorstellen dat wij een ingang nodig hadden en niet vanzelf zagen hoe mooi het was.
Tijdelijke beperkte volmaaktheid
Ik ben een ontzettende fan van Johan Huizinga. Hij schreef in 1938 zijn meesterwerk over spelen: Homo Ludens. De spelende mens. Hij zegt over spelen:
Tijdelijke, beperkte volmaaktheid vs de bedoeling
Spelen is voor hem niet alleen letterlijk een spelletje of spelen, maar het is groter en belangrijker. Het is het uittreden uit de gewone wereld, het schept orde en het is heel serieus. Het lijkt informeel, maar is iets dat veel kunstenaars doen. (Maar kunstexperts misschien te weinig.)
Er lijkt soms een tegenstelling te zijn tussen nieuw zijn en de erkende expertise. Een conflict. Maar ik denk dat dat meevalt. Ik denk dat we vanuit een andere houding naar moeten kijken naar de ingangen naar kunst. Ik ervaar dat zelf ook regelmatig, omdat ik geneigd ben te kijken vanuit wat ik geleerd heb over kunst.
We gingen een les maken over snijden. Ik had oase gekocht, veel soorten messen en veel snoep. Ik inspireerde de kinderen met het concept ‘het ding zit al in het blokje’. Ik vond dat erg goed verzonnen en sneed -of het niets was- even een ijsbeer als voorbeeld. Kijk! Makkelijk!
De kinderen deden hun best en maakten best wel leuke dingen. Maar één deelnemer niet. Hij sneed. En sneed. En sneed maar door. Ongevoelig voor mijn blikken en non verbale communicatie over De Bedoeling.
En toen snapte ik het. Hij was in flow, tijdelijke volmaaktheid. Hij deed het voor zichzelf vanuit oprechte inspiratie. Hij volgde zijn eigen pad, hij had een beginners mind.
Beginners mind
Having an attitude of openness, eagerness, and lack of preconceptions when studying a subject, even when studying at an advanced level, just as a beginner would.
De beginners mind is aantrekkelijk: als je het opzoekt in Google krijg je 312.000.000 resultaten. We zijn massaal op zoek.
Kralen rijgen
De beginners mind heeft te maken met een open blik; opnieuw kunnen kijken. Is dat hetzelfde als Mount Stupid?
Dit is een uil nagetekend uit het boek over Jeroen Bosch. Het is een uil, maar voldoet niet erg aan die regels. Mount Stupid!
(Foto van het boek Jheronimus Bosch, visioenen van een genie.)
Maar als je dan nog eens kijkt, zie je iets anders. De veren op de hoed, de grote klauwen… Deze tekenaar deed niet wat de bedoeling is (een uil), maar tekende wat hij zag. Dus ja Mount Stupid, maar positief. Mount Beginner?
Mark Mieras beschrijft de werking van het geheugen als kralen rijgen: je hebt een kettingen met associaties in je hoofd. Als je een nieuwe ervaring hebt (een kraal) past die bij een bestaande ketting. Hij blijft. Is er geen ketting, dan rolt ‘ie weg. En wordt geen belangrijke herinnering.
Als je (nog) geen kunst ketting hebt, is er geen plek voor kunst. Het rolt weg. Maar kunst is meer dan alleen ‘meesterwerken in een museum’ of ‘waarvan iedereen zegt dat het mooi en belangrijk is’. De jonge Bosch tekenaar zag geen kunst, hij zag enge klauwen! En daar heeft ‘ie een ketting voor.
Hij gaat van Mount Stupid meteen via het slappe koord naar rechts! Zonder onzekerheid en een gevoel van onvermogen. Een zuivere beginners mind.
Mag dat?
Maar mogen we wel zo met kunst omgaan? Bieber gekoppeld aan Rembrandt, enge klauwen als associatie bij Jeroen Bosch…
De architect van het Rijksmuseum Pierre Cuypers vond waarschijnlijk van niet. Zijn gebouw is ontworpen voor nederigheid. Een indrukwekkende wandeling waarin je als bezoeker de dagelijkse beslommeringen achter je laat en gereinigd en zuiver van geest de hoogmis beleeft: de eregalerij met aan het eind De Nachtwacht.
(Beeld: Rijksmuseum)
de grote meesters
We zien de grote meesters nu vooral als Grote Meesters in zo’n indrukwekkend museum. Maar tijdens hun werkende leven waren ze gewoon kunstenaars. Die zoeken naar antwoorden. Vanuit een beginners mind.
Harmonie
Orde creëren was ook het grote doel van Mondriaan en de Stijl. In een onrustige wereld zoeken naar harmonie die mensen tot rust zou brengen. De kunstenaar treedt op als tussenpersoon tussen de toeschouwer en een hogere, onzichtbare, komische werkelijkheid. Net als Cuypers geloofde Mondriaan dat mensen dat niet zelf konden, maar daarin geleid moesten worden.
(Piet Mondriaan, Compositie met geel, rood, zwart, blauw en grijs, 1920. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam)
‘Men moet de natuurlijke verschijning veranderen, om de natuur meer zuiver te doen zien.’
Zoeken
Van Gogh bleef zoeken, zijn ontwikkeling kenmerkt zich door het steeds weer zoeken en vinden van de juiste manier, de juiste kleuren en de juiste onderwerpen. Het zoeken naar het echte. Op een heel eigen, vrije manier.
(Tip: in zijn brieven beleef je dat heel fijn mee.)
(Korenveld onder onweerslucht)
‘Ik ben kunstenaar. Dat betekent dat ik zal zoeken, maar nooit zal vinden. Ik zoek, ik jaag na, met heel mijn wezen.’
Vakman
En Rembrandt? Hij beschouwde zichzelf als een vakman. Zelfverzekerd en zakelijk. Serieus wellicht. Maar als je dan goed kijkt naar het kant in de hals van het Joodse bruidje, dan zie je zijn zoektocht. Want hoe strijk je de verf zodat het doorzichtige stof wordt? Zacht over haar huid? Dan zie je ook in hem de beginners mind.
Allemaal beginners
Dus die Grote Meesters? Ja dat zijn ze. Omdat wij ze nu zo noemen.
Maar in hun tijd waren ze kunstenaars met een zoektocht. En balanceerden ze op het slappe koord naast de jonge Jeroen Bosch tekenaar door hun beginners mind. Ik denk dat Huizinga dat zonder meer als spelen zou omschrijven. Ze zochten immers allemaal naar de (tijdelijke en beperkte) volmaaktheid.
Nu wij
Het label van de Grote Meesters is voor veel mensen een dichte deur. Laten we daar voorzichtig mee zijn. Laten we een andere blik toelaten en De Bedoeling wat omschoffelen. Klooiend en spelend vanuit een beginners mind. Want alleen als de deur openstaat kunnen we kijken. En de deur kan op veel manieren open.
En laten we dan leren van de kinderen. Want met je beginners mind bovenop Mount Stupid weet je misschien wel het meest.
Zo. Ik ga even wat Memes Met Grote Meesters maken. En bedenken wat we met dat prachtige gebouw van Cuypers moeten. Dag! En dank!
(Iets te zeggen? Graag! hallo@astridpoot.nl)